همه چی را فراموش کن جز خدا

غفلت از خدا، بدترین نوع فراموشی/ وسوسه های شیطانی از عوامل فراموش کردن خداست

رابطه خود فراموشي و خدا فراموشي

سوال

آيا از ديدگاه قرآن ميان خود فراموشي و خدا فراموشي رابطه‌اي است؟ چگونه؟

پاسخ

خداوند متعال در قرآن كريم مي‌فرمايد: و لا تكونوا كالذين نسوا الله فانسيهم انفسهم، اولئك هم الفاسقون، و همچون كساني نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنها را به «خودفراموشي» گرفتار كرد؛ آنها فاسقانند(حشر/19).

در اين آية شريفه خداوند متعال به گونه‌اي صريح، «خدا فراموشي» را سبب «خودفراموشي» قرار داده است. دليل آن نيز روشن است؛ زيرا :

اولاً: فراموش كردن خداوند متعال به معناي فراموشي و غفلت از اسماي حسناي الهي و صفات پاك او است؛ خدائي كه هستي مطلق و علم بي‌پايان و غناي بي‌انتها از آن او است، و هرچه غير او است وابسته به او و نيازمند به ذات پاكش مي‌باشد، و فرامشي اينها سبب مي‌شود تا انسان خود را مستقل و بي‌نياز از او بشمارد و به غير خداوند رو آورد و به علل و اسباب ظاهري تكيه نمايد، و به اين ترتيب واقعيت و هويت انساني خويش را كه سراسر عجز و احتياج به خدا است فراموش نمايد.[1]

ثانياً: فراموشي پروردگار سبب مي‌شود كه انسان در لذت‌هاي مادي و شهوت‌هاي حيواني فرو رود و هدف آفرينش خود را به دست فراموشي بسپارد و اين مساوي با خود فراموشي است؛ زيرا شخصيت و ارزش وجودي هر فردي وابسته به هدف و مقصد نهايي او است، و كسي كه هدف و مقصدي ندارد وجودش باطل، بي‌فايده و بي نتيجه است، و كسي هم كه از هدف و مقصد خود غفلت ورزد و آن را فراموش نمايد، در حقيقت از وجودخود غافل شده و خود را فراموش كرده است.[2]

بنابراين از ديدگاه قرآن، بين خدا فراموشي و خود فراموشي يك نوع ملازمه وجود دارد. و خدا فراموشي باعث مي‌شود تا انسان هويت و واقعيت انساني خويش را نيز فراموش نمايد.

لازم به يادآوري است كه از برخي روايات مي‌توان استفاده كرد كه خود فراموشي نيز ملازم با خدا فراموشي است؛ يعني همان گونه كه خدا فراموشي باعث مي‌شود تا انسان هويت و واقعيت انساني خويش را فراموش نمايد، خود فراموشي نيز باعث مي‌شود تا انسان خدا را نيز فراموش نمايد؛ زيرا كسي كه انسانيت خويش؛ يعني ارزش‌ها و استعدادها و لياقت‌هاي ذاتي خود را كه خداوند متعال در وجود او قرار داده و از بقية مخلوقات ممتازش ساخته به دست فراموشي بسپارد، و گوهر وجود خود را كه مقام «خليفة اللهي» و از فرشتگان برتر بودن است از ياد ببرد، چنين انساني تا سرحد يك حيوان درنده سقوط خواهد كرد، در نتيجه خدا را فراموش و همتي جز خواب و خور و شهوت نخواهد داشت.

چنان كه در روايتي از امير المؤمنين مي‌خوانيم: هركس خودش را نشناسد [و خود را به دست فراموشي بسپارد]، از راه نجات دور شده و در گمراهي و جهالت سرگردان خواهد بود.[3] از طرف ديگر در روايات، «معرفت نفس» راهي براي شناخت پروردگار بيان شده است. چنان كه حضرت علي مي‌فرمايد: «من عرف نفسه فقد عرف ربه، هركس خودش را بشناسد پرودگارش را شناخته است».[4] از روايات استفاده مي‌شودكه ميان شناخت نفس و شناخت پروردگار ملازمه وجود دارد و مفهوم آن اين است كه فراموشي نفس و غفلت از خويشتن نيز ملازم با فراموش كردن خدا است.[5]

منبع: دفتر پاسخ به پرسشهای قرآنی مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن حوزه علمیه قم

در ادامه مطالب بیشتر بخوانید

......................................................................................................

خداوند در آیه ۹ سوره مبارکه منافقون می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُلْهِکمْ أَمْوالُکمْ وَ لا أَوْلادُکمْ عَنْ ذِکرِ اللَّهِ وَ مَنْ یفْعَلْ ذلِک فَأُولئِک هُمُ الْخاسِرُونَ؛ ای کسانی‌که ایمان آورده‏‌اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند! و کسانی‌که چنین کنند، زیانکارانند!».
ذکر خدا آثار با برکتی دارد از جمله؛ تقید به اطاعت از خدا، خضوع و فروتنی، عشق به عبادت، آرامش و اطمینان، توجه خدا به بنده، محبت خدا نسبت به بنده و آثار بسیار دیگر.
مال و دارایی از جمله نعمت‌هایی هستند که خداوند متعال آن‌را در اختیار انسان قرار داده است تا به‌وسیله آن نعمت‌ها سعادت دنیا و آخرت خود را مهیا دارد از این‌رو اگر این نعمت‌ها باعث غفلت و فراموشی خداوند متعال و جهان ابدیت شود، دیگر دارای ارزش نخواهند بود.

عواقب فراموشی خدا در زندگی

فراموش کردن خداوند در زندگی ما آثاری دارد که جبران ناپذیر است و از جمله این آثار می‌توان به بحران هویت یا همان خود فراموشی، اشاره کرد که بدترین و خطرناک‌ترین عاقبت فراموشی خدا در زندگی است به این معنا که خداوند متعال برای انسان جایگاه والایی مشخص کرده به طوری‌که در میان تمام مخلوقات او را شرافت و منزلت بخشیده است، بهشت برین و مقام قرب خود را برای انسان تعیین کرده است ولی این انسان به‌خاطر فراموش کردن هویت الهی خود، همه این نعمت‌های ارزشمند را به فراموشی می‌سپارد.
آیاتی از قرآن دلالت دارند که کافران، تبه‌کاران، مشرکان و ملحدان، مبدأ و معاد و در نتیجه خدا را فراموش کرده‌اند، به‌طوری که خداوند در آیه ۱۹ سوره مبارکه حشر می‌فرماید: «وَ لا تَکونُوا کالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِک هُمُ الْفاسِقُونَ؛ و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آن‌ها را به «خود فراموشی» گرفتار کرد، آن‌ها فاسقانند».
دومین اثر فراموشی خداوند، زندگی سخت و از جمله بدترین عواقب هولناک فراموشی خدا در زندگی، گرفتار شدن در عذاب سخت دنیا و آخرت است. خداوند متعال در این خصوص در آیه ۱۲۴ سوره مبارکه طه می‌فرماید: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَه ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَه أَعْمی‏؛ و هر کس از یاد من روی گردان شود، زندگی سخت و تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می‏‌کنیم!».
همچنین در آیه ۲۴ سوره مبارکه جاثیه از زبان کافران می‌گوید:«وَ قالُوا ما هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ؛ زندگی ما جز زندگی دنیا نیست و می‌میریم و زنده می‌شویم و ما را جز روزگار هلاک نمی‌کند، این‌چنین شخصی خدا و معاد را فراموش کرده است».
در آیه ۱۴ سوره مبارکه سجده آمده است: «فَذُوقُوا بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاء یَوْمِکُمْ هَذَا إِنَّا نَسِینَاکُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ و به آن‌ها می‌گویم: بچشید عذاب جهنم را به‌خاطر این‌که دیدار امروزتان را فراموش کردید، ما نیز شما را فراموش کردیم و بچشید عذاب جاودان را به‌خاطر اعمالى که انجام می‌‏دادید!».
خداوند در آیه ۳۴ سوره مبارکه جاثیه خطاب به کافران می‌گوید: «وَقِیلَ الْیَوْمَ نَنسَاکُمْ کَمَا نَسِیتُمْ لِقَاء یَوْمِکُمْ هَذَا وَمَأْوَاکُمْ النَّارُ وَمَا لَکُم مِّن نَّاصِرِینَ، امروز شما را فراموش می‌‏کنیم همان‏‌گونه که شما دیدار امروزتان را فراموش کردید و جایگاه شما دوزخ است و هیچ یاورى ندارید».
از این آیات نکاتی استخراج می‌شود مانند؛ با توجه به معنی کلمه نسیان استفاده می‌شود که معرفت خداوند سابقه فطری داشته و کافران و مشرکان و تبهکاران در اثر آلودگی به طبیعت آن‌را فراموش کرده‌اند.
خداوند نسیان را فقط در مورد مؤمنان یا اهل کتاب به‌کار نمی‌برد، بلکه به هر کس که مبدأ و معاد را نمی‌پذیرد، نسبت نسیان می‌دهد و می‌فرماید: شما مبدأ و معاد را فراموش کرده‌اید.
فراموش کردن خدا همراه با فراموش کردن صفات پاک او است که هستى مطلق و علم بى‌پایان و غناى بى‌انتها از آن اوست و هرچه غیر اوست وابسته به او و نیازمند به ذات پاکش است، و همین امر سبب می‌‏شود که انسان خود را مستقل و غنى و بى‌نیاز بشمرد، و به این ترتیب واقعیت و هویت انسانى خویش را فراموش کند.
این آیات همگی بر این مطلب گواه هستند که فراموش کردن خدا نه‌تنها امکان دارد که متأسفانه محل ابتلاء تمام انسان‌هاست و متأسفانه حتی عده‌‎ای از مسلمانان در شرایطی خدا را فراموش می‌کنند.
منتهی گاهی این فراموشی دائمی بوده که بسیار خطرناک و موجب عذاب دردناک اخروی است. چنان‌که خداوند در آیه ۷ سوره مبارکه بقره می‌فرماید: «خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ؛ خدا بر دل‌ها و گوش‌هاى آنان مهر نهاده و بر چشم‌هایشان پرده‏‌اى افکنده شده و عذاب بزرگى در انتظار آن‌هاست» و گاهی موقت است و امید بازگشت به حالت اولیه و زنده شدن یاد خدا و نجات وجود دارد.
قرآن در این زمینه در آیه‌ ۲۰۱ سوره مبارکه اعراف می‌فرماید: «الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ؛ پرهیزگاران هنگامى‌که گرفتار وسوسه‏‌هاى شیطان شوند، به یاد خدا و پاداش و کیفر او می‌افتند و در پرتو یاد او، راه حق را می‌‏بینند و ناگهان بینا مى‌‏گردند».

در آیه هشتم سوره زمر آمده است: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبًا إِلَیْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِیَ مَا کَانَ یَدْعُو إِلَیْهِ مِن قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّیُضِلَّ عَن سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ؛ و چون به انسان آسیبى رسد پروردگارش را در حالى‌که به‌سوى او بازگشت‏ کننده است مى‏‌خواند سپس چون او را از جانب خود نعمتى عطا کند آن [مصیبتى] را که در رفع آن پیشتر به درگاه او دعا مى‏‌کرد فراموش مى‏‌نماید و براى خدا همتایانى قرار مى‏‌دهد تا [خود و دیگران را] از راه او گمراه گرداند بگو به کفرت اندکى برخوردار شو که تو از اهل آتشى».
و نیز در آیه ۴۴ سوره انعام آمده است: «فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَةً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ؛ پس چون آن‌چه را که بدان پند داده شده بودند فراموش کردند درهاى هر چیزى [از نعمت‌ها] را بر آنان گشودیم تا هنگامى‌که به آن‌چه داده شده بودند شاد گردیدند ناگهان [گریبان] آنان را گرفتیم و یک‌باره نومید شدند».
در آیه ۶۷ سوره توبه نیز در رابطه با فراموشی و نسیان آمده است: «الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِّن بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنکَرِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَیَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ نَسُواْ اللّهَ فَنَسِیَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِینَ هُمُ الْفَاسِقُونَ؛ مردان و زنان دو چهره [همانند] یکدیگرند به‌کار ناپسند وامى‏‌دارند و از کار پسندیده باز مى‏‌دارند و دست‌هاى خود را [از انفاق] فرو مى‏‌بندند خدا را فراموش کردند پس [خدا هم] فراموششان کرد در حقیقت این منافقانند که فاسقند».
و در آیه ۱۳ مائده نیز آمده است: «فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ لَعنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَةً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَنَسُواْ حَظًّا مِّمَّا ذُکِّرُواْ بِهِ وَلاَ تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَىَ خَآئِنَةٍ مِّنْهُمْ إِلاَّ قَلِیلًا مِّنْهُمُ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ پس به [سزاى] پیمان شکستنشان لعنتشان کردیم و دلهایشان را سخت گردانیدیم [به طورى که] کلمات را از مواضع خود تحریف مى‏‌کنند و بخشى از آن‌چه را بدان اندرز داده شده بودند به فراموشى سپردند و تو همواره بر خیانتى از آنان آگاه مى‏‌شوى مگر [شمارى] اندک از ایشان [که خیانت‌کار نیستند] پس از آنان درگذر و چشم‌پوشى کن که خدا نیکوکاران را دوست مى‏‌دارد».
همچنین آیه ۵۷ سوره کهف با این مضمون است: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ فَأَعْرَضَ عَنْهَا وَنَسِیَ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ إِنَّا جَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَن یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِن تَدْعُهُمْ إِلَى الْهُدَى فَلَن یَهْتَدُوا إِذًا أَبَدًا؛ و کیست‏ ستمکارتر از آن کس که به آیات پروردگارش پند داده شده و از آن روى برتافته و دستاورد پیشینه خود را فراموش کرده است ما بر دل‌هاى آنان پوشش‌هایى قرار دادیم تا آن را درنیابند و در گوش‌هایشان سنگینى [نهادیم] و اگر آن‌ها را به‌سوى هدایت فراخوانى باز هرگز به راه نخواهند آمد» به نسیان و فراموشی اشاره دارد. پیامبر اکرم(ص) در ابن رابطه فرموده است: نه چیز از امت من برداشته شده: «خطا و فراموشی و ...».
امام علی(ع) نیز در این رابطه فرموده است: «هرکسی بازخوانی و بررسی دانش را زیاد انجام دهد، آن‌چه آموخته، فراموشش نمی‌شود و آن‌چه را ندانسته، بهره بگیرد» که در این حدیث آن‌چه با عنوان «مدارسه» یاد شده همان بازخوانی و مرور مجدد و درس و بحث و گفت‌وگو درباره مباحث علمی است.

امام صادق(ع) نیز فرموده است: خدای عزوجل به موسی(ص) وحی کرد: ای موسی! به زیادی ثروت شاد مشو در هیچ حالی مرا فراموش مکن زیرا با زیادی ثروت گناهان فراموش می‌شود و از یاد بردن من قساوت قلب می‌آورد.

علل فراموشی خدا

وسوسه‌های شیطان، تعلق به دنیا و گناه از علل فراموش کردن پروردگار است و در مقابل با نماز، قرآن، تفکر در آیات الهی و استفاده از استدلال و برهان می‌توان یاد خدا را در دل‌ها زنده ساخت.
شیطان یکی از عوامل مؤثر در فراموشی خداست در این‌باره در آیه ۱۹ سوره مبارکه مجادله آمده است که؛ «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُون؛ شیطان بر آنان مسلّط شده و یاد خدا را از خاطر آن‌ها برده آنان حزب شیطانند! بدانید حزب شیطان زیانکارانند!»، تمام تلاش شیطان این است که سرمایه خدا خواهی را از انسان بگیرد و اگر کسی این سرمایه را باخت ، خودش را از یاد می برد.
تعلق به دنیا عامل مهمی در فراموش کردن خداوند است؛ چراکه با جاذبه‌ها و زرق و برق‌هایش موجبات دل‌بستگی افراد را فراهم می‌سازد به همین جهت حضرت علی(ع) در این رابطه فرمودند: «به آن‌چه نزد خداست جز با بریدن از دنیا نمی‌توان رسید».
گناه و نافرمانی پروردگار متعال همچون پرده‌ای است که بین انسان و خدا آویخته شده و موجب می‌شود انسان خدا و مبدأ هستی خویش را فراموش کرده از او غافل شود، چنان‌که از امام رضا(ع) نقل شده است که آن حضرت در جواب مردی که سؤال کرد چرا خدا در پرده است؟ فرمود: به‌خاطر گناه زیادی که اشخاص مرتکب می‌شوند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد میرعمادی، نماینده ولی‌فقیه در استان و امام جمعه خرم‌آباد در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا در رابطه با فراموشی گفت: نسیان یا فراموشی به‌معنای از یاد بردن و محو شدن چیزی از ذهن است، نسیان و فراموشی گاهی در اختیار انسان است که از این بابت موجب سرزنش نمی‌شود؛ اما گاهی فراموشی بر اثر سوء اختیار و اشتغال به امور زیان‌آور حاصل می‌شود که قابل مذمت و سرزنش است.
وی افزود: فراموشی در عربی معادل «نسیان» است و نسیان که از ماده «نسی» است در لغت به‌معنای از یاد بردن و فراموش کردن چیزی است که قبلاً در ذهن بوده است.

این کارشناس مذهبی اضافه کرد: نسیان و فراموشی اگر در مورد غم و غصه‌ها، دردها و مصیبت‌ها و خاطرات تلخ، نسیان و فراموشی، «نعمت» به‌شمار می‌آید در عرصه علوم معارف یک آفت و آسیب است و گاهی زحمات یک عمر را بر باد می‌دهد.
وی ادامه داد: نسیان به‌معنای از بین رفتن اثر ذکر است که نتیجه بی‌ارزش شمردن و بی‌‌اعتنایی به تذکرات الهی بوده، هر چند در حقیقت فراموش نکرده باشد؛ اما چون بی‌‌توجهی کرده و اثرش از بین رفته، به آن نسیان اطلاق شده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد میرعمادی، در رابطه با راه‌های مقابله با فراموشی، افزود: فراموشی عوامل متعددی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به وقفه طولانی و فاصله انداختن میان علم و کارهای دیگر، تکرار نکردن دانسته‌ها، بی‌صبری و تعجیل، گناه و دور شدن از شئون علمی اشاره کرد.
وی اضافه کرد: نوشتن و یادداشت‌برداری یکی از راه‌هایی است که می‌توان با فراموشی مقابله کرد.
امام جمعه خرم‎آباد استمرار علمی را از دیگر راهکارهای جلوگیری از فراموشی بیان کرد و گفت: جویای دانش نباید بین آموختن‌ها فاصله بیندازد زیرا این فاصله‌ها و عدم استمرار، اندوخته‌ها را از یاد می‌‎برد.
وی اضافه کرد: به همان اندازه که تعطیلات طولانی‌مدت مدارس برای دانش‌آموزان، سبب از یاد رفتن بسیاری از درس‌ها می‌شود در سطوح مختلف علمی نیز پیدایش «وقفه» نشاط علمی را کم می‌کند و عامل نسیان می‌شود؛ بنابراین پیوستگی در علوم، تضمینی برای تداوم و بقای معارف ذهنی است.